Armanın Añsağan Jandar - 42

jol tarttı. Gvendur aulağa kelep jetkende at baylaytın qora äldeqaşan
qañırap bos tur yeken - jurttıñ bäre bet-betemen tarap ketepte. Ol atınan
tüste de tup-tura üyge bettede. Köşe jaqtağı ülken yesek berden aşıldı.
Keñ palto kigen İngolv Arnarson şeşesemen berge yesek aldına şığıp
kele jattı. Ol şeşesemen süyesep qoştastı da avtomobilge otırdı.
Soñınan ele-şala qızı da şıqtı. Üstende kögelder köylege bar, paltosın
belegene ele salıptı. Sarı şaşı jalt-jult yetede. Ol atasınıñ moynına
oralıp, süyesep qoştastı. Söytte de tekpeşekte baspaldaqpen jügere tüsep,
avtomobildege äkeseneñ janına barıp otırdı. Qız özeneñ aq oramalın
bulğap, äjesemen jäne atasımen qimay qoştasqanday boldı. Gvendur
avtomobildeñ terezesenen onıñ mäz-meyram bolıp şattanğan külkesen
ğana körep qaldı. Osınıñ öze de ğajayıp siqırlı körenes boldı. Motor
zır yete qaldı da äuele tıq-tıq yetken qatañ, soñınan jumsaq ün şığardı.
Avtomobil ornınan qozğala bergende qız äkesene qarap külep qoydı.
Olar Gvendurdıñ janınan zulap öte şıqqanda kün säulese avtomobildeñ
terezelerene, lak jağılğan boyaularına jarqıray şağılıstı. Jas
jegetteñ murnına benzinneñ jağımdı jaqsı iese sezelde. Al avtomobilde
otırğandar munı közderene de elgen joq, körmey öte şıqtı. Gvendur
laktı boyauı jalt-jult yetken maşina qaşan uzap ketkenşe odan köz almay
qarap, şerkeu aldındağı bos alañda japadan jalğız qala berde. Ol buğan
deyen yeşqaşan tap munday jalğızsırap, köñele qulazıp körgen yemes yede.
Ol qorağa tıqqan qamşısın tauıp aldı da, atına menep, şauıp ala
jönelde. Avtomobil töbeden asıp körenbey ketepte. Ber minötten soñ biek
asudan ötep bara jattı... Qızğa at sıylaymın degenem qanday yesuastıq yede!
Onıñ astındağı atına qattı qamşı basqanı sonşa, beyşara şıday
almay, şıñğıra kesenep jeberde. İä, bul şınında da käre-qurtañ naşar at
bolıp şıqtı. Yeş närsege jaraytın türe joq. Yende munı satıp alatın
aqımaq bereu tabıla qalsa, tezerek qutılğanım jön yeken dep berek baylam
jasadı.
***
- Qızım, sen azıraq küte tür, - dede alting deputatı. - Men ana ber
laşıqqa kerep şığayın. Ondağı ber qart adammen söylesuem kerek. Söytte de avtomobilde joldıñ şetene şığara berep toqtattı da, motordı
öşerde. - Älde sen de berge barasıñ ba?
- Joq, - dede qızı. - Barmaymın. Tufliem bılğanadı.
Qız äkeseneñ soñınan qarap otıra berde. Ol hutorğa barıp kerde. Äkese
tım sımbattı, yeke jauırını qaqpaqtay keñ yeken. Yende bayqadı.
Byartur qotanda jür yede, munıñ aldınan şığıp qarsı aldı. Ol munı
"Jarqınım, İnge" dep atadı. Üyge keruge şaqırdı. Beraq İngolv
Arnarson öte asığıs yekenen özeneñ yeske dosına jäne ökel ağasına ber
minötke ğana qayırıla ketude jön körgenen ayttı. Söytep onı iığınan
qağıp qoydı. Jinalısqa nege barmağanın surap yede, Byartur özeneñ
jinalıs ezdep barıp, kem-körengenneñ suday sapırğan neşe türle jalğan
sözderen tıñdauğa zauqım soqpaydı dep jauap qattı.
- Qaydam, men sene tüsenbedem, - dede alting müşese. - Meneñşe, qazerge
asa mañızdı äre qajette mäseleler turalı peker talasın tıñdau kemge
bolsa da paydalı. Adamnıñ sanası sergide, oyı tazaradı.
- Al men aydıñ amanındağı tap bügengedey tamaşa jeksenbe küne
adamdardıñ berene-bere: "Saytan alsın sene!" dep, qayta bet körespestey
salğılasıp jatqanın asa mañızdı äre qajette mäsele peker talası dep
belmeymen. Burınğı zamandarda munday dau-damay peker talası dep
sanalmaytın. Ol kezde tek yerlek jasau ğana bolatın. Halıq arasında
neşe türle nağız batır, ulı adamdar beren-bere jekpe-jek sayısqa
şaqıratın nemese jer qayısqan qol jiıp, qaptağan qalıñ jauğa qarsı
qandı şayqasqa şığatın.
Al alting deputatınıñ yejelge yeske dastandarda jırlanatın közsez
batırlıq körsetu sayasatı turalı äñgeme tıñdap turuğa uaqıtı joq yede.
Ol tekeley eske köşte. Özeneñ bereulerden Jazğı mekendege Byarturdıñ
qurılıs salumen aynalısatın niete bar yeken degenen yestegenen ayttı. Yeger
osı söz ras bolsa, onda qurılıstı qaşan bastamaqşı -sonı belmek yeken.
- Bastağım kelgen kezde bastaymın. Onıñ sağan qajete qanşa? - dede
Byartur.
- Yeger qurılıstı osı jazda bastar bolsañ, onda osı bastan qam jep,
aldın-ala kelesep aluımız kerek. Öytkene osı aptanıñ ortasında men essaparğa ketep qalamın. Odan, şaması, saylaudan keyen ğana oralatın
şığarmın.
- Al sen, süyekte İnge, mağan basqa bereulerdeñ senen göre anağurlım
tiemde şartpen usınıs jasap qoymağanına kämel senemdeseñ be? - dep
suradı Byartur.
- Men sağan yeşqanday şart usınayın dep kelgen joqpın. Olay dep
oylasañ, qateleseseñ, - dep jauap qaytardı alting deputatı. Tutınuşılar qoğamı usaq-tüyek satatın şağın ğana düken yemes. Bezde
äldeber köpesteñ: "Bezden mınaday tauarlar satıp alıñdar!" dep zar qağıp
turatın saudager äyeldere seyäqtı yeken dep oylap qalma. Tutınuşılar
qoğamı - seneñ yeñ bastı müddeñde közdeyten uyım. Sen onda öz
şarttarıñdı özeñ usınatın bolasıñ. Bögde bereuler tepte de aralaspaydı.
Tsementteñ de, basqa qurılıs materialdarınıñ da bağasın basqa yeşkem
yemes, tek özeñ anıqtaysıñ. Qanday tölem jasaudı da özeñnen-özeñ talap
yeteten bolasıñ. Meneñ senen surap beleyen dep turğanım - mağan bereten
qanday buyrıqtarıñ bar? Mene özemneñ qızmetşem dep bel Qanday
qurılıs materialdarın qay kezde alğıñ kelede? Kassadan qanşa nesie
aluıñ kerek yekenen men yeseptep bereyen be älde onı özeñ-aq yeseptep
şığara alasıñ ba?
- Nesie bereten kassadan qarızğa aqşa alu tiemsez. Odan kädemge
üyrenşekte bankeden surağanım äldeqayda jaqsı.
- İä, qurmette Byartur, kädemge üyrenşekte bankteñ äldeqayda tiemde
yekene sonşa, yende sen qara da tur, yeger bezdeñ Tau korolemez aldağı
Rojdestvo merekesene deyen özeneñ hutorınan jäne bükel mal-mülkenen
ayırılıp şığa kelse, men oğan tepte tañ qalmas yedem. Söytep ol öz küyeu
balasınıñ batırağına aynaladı äle. Al men onıñ küyeu balasın qay küne
türmege tığıp jebergem kelse, ol tap sol küne türmeneñ tübenen
tabılatınına kümändanba. Mağan sene ber, osı jaz ayaqtalmay jatıp,
halıqtıq bankteñ bükel tağdırı tek meneñ aşsam alaqanımda, jumsam
judırığımda boladı. Sonda mına aldamşı alayaqtardıñ jemqor tobı
tügeldey belşelerenen batqan qarızdarın ötey almastay zeyän şegep,
bankrotqa uşıramasa, onda meneñ atımdı İngolv Arnarson yemes,
basqaşa qoyıñdar! Mene, sonda meneñ osı sözemde yestereñe tüsereseñder.
Aldamşı alayaqtarğa senep qalıp, özdereneñ tağdırın solardıñ qolına
tapsırğandar äle-aq barmaqtarın şaynap, ölerdey ökeneten boladı. Al
bezdeñ nesie bereten kassamız, jarqınım Byartur, uzaq merzemde nesie
bere almaytın bolğanımen, öte senemde. Uzaq merzemde nesieden ne payda
bar? Yeger hutor uzaq merzemde ipotekalıq qarızınan qaşan qutılamın
degenşe ol öz ieseneñ tek qağaz jüzendege ğana menşege bolıp qala berede.
Qolıñnan keler şarañ joq!
Bul öze qarızğa qatıstı öte kürdele mäsele yede. Byartur yeke oylı
bolıp, qobalji bastadı. Ol qarapayım ğana şarua bolatın.
Buğan deyen tabiğattıñ qatal küşteremen de, siqırlı zulım küş
ieleremen de qur qolımen küresep kelde. Bükel belemen yejelge yeske jırlar
men sagalardan ğana sarqıp alğan bolatın. Al olarda adamdardıñ bosqa
artıq sözde şığın yetpey-aq ber-beremen keskelesken aşıq şayqasqa
şığatını, qandı qırğınnan soñ adamdardıñ tau-tau bolıp üyelgen
mäyettere ğana qalatını aytılatın.
- Bezdege qurılıs materialdarı Viktege bağamen salıstırğanda üşten
ber yese arzan, -dep sözen jalğastıra tüste törağa. - Bezdeñ qoğam jazdıgüne
tsementte şetelderden tekeley satıp äkelde. Munday qolaylı jağday
barlıq uaqıtta berdey qaytalana bermeyde. Onıñ üstene, aldağı küzge
qaray qoydıñ bağası yelu kronağa deyen kötereleten seyäqtı.
- Senderdeñ, sonıñ eşende äserese seneñ, qaşan öterek söyleytendereñde,
qaşan şın söyleytendereñde adam belep bolmaydı, - dede Byartur. - Al,
meneñşe, sender barlıq uaqıtta da öterek aytasıñdar. Men solay dep
oylaymın.
Alting deputatı onı iığınan qaqtı da qarq-qarq külde. Sodan soñ
ketuge aynaldı.
- Sonımen men sağan tsementteñ alğaşqı bölegen küne yerteñ jebereten
bolamın, - dede ol - Qalğan es özenen-öze jürep ketede. Sen sızba josparmen
meneñ orınbasarıma barıp tanısa alasıñ. Tas qalauşılar men ağaş
ustaları bezde jetep artıladı. Qalağanıñşa şaqıruıña boladı. Al
sağan qanşa mölşerde nesie kerek yekenen bez şamalap belep otırmız. Bezge
yerteñ nemese bürsegüne kelep, jolığıp ket, qalğan yegjey-tegjeyle äñgemene
sonda jalğastıramız.
Avtomobil Jazğı mekenneñ aldınan öteten joldıñ üstende tur yede.
Astındağı mengen atı odan ürkep, qos qulağın tekereytep, oynaqşi
bastağan soñ Gvendur taqımın barınşa qattı qısa tüste. Aqırında jayau
tüsep, atın şılauınan ustap, jetekke aldı. Batıp bara jatqan künneñ
säulesemen jarqıray körengen maşina beyne ber qeyäl-ğajayıp
yertegelerendege adam tañ qalarlıq keremetteñ däl öze seyäqtı. Ol özeneñ
yerekşe ğajayıp beynesemen qorşağan tabiğattı sululıq salıstıruğa
şaqırıp turğanday. Gvendur atın jetektegen boyı oğan tım jaqın
bardı. Aşıq terezeden kögelder tüten budaqtaydı. Aldıñğı orında jalğız qız. Ol temeke şegep otır yeken. Jas jegetteñ köze äuele onıñ yeke
iığına, almaday jumır appaq moynına, altınday sap-sarı qos
burımına, oñ jaq betene tüste. Gvendur tım tayau kelep qalsa da qız oğan
moyın burıp qarağan joq. Aşıq terezeden burınğısınşa saqina
tärezdenep döñgelene şığıp jatqan kögelder tüten joğarığa bayau
köterelede. Gvendur maşinağa öte jaqın kelep:
- Qayırlı keş, bikeş! - dede.
Qız selk yete qaldı da qolındağı papirosın jasıra qoydı. Beraq onı
ele-şala auzına qayta jaqındattı.
- Mene sonşa qorqıtqanıñ qalay? - dede ol, azdap murnınan
meñgerlegen äuezde ünemen.
- Sağan özemneñ atımdı körseteyen dep yedem, - dede ırjeyä külep.
- Atı nese? - dep, sonşalıqtı nemkettelekpen samarqau suraq qoydı
qız, onday januar turalı beyne ber burın-soñdı yestep-belmegendey-aq.
- İä, - dede jeget özeneñ atın körsetep. Qanşağa satıp alğanın da ayttı.
Öytkene bul okrugtağı yeñ qımbat attıñ bere yekenen yeskertte.
- Solay de, - dede qız, atqa köz qiığın da salmastan. - Al meneñ onda
qanday jumısım bar dep oylaysıñ?
- Sen mene şınımen-aq tanımay otırğannan saumısıñ? - dep suradı
jeget.
- Qayda körgenem yesemde joq, - dep jauap qattı qız, aldağı sozılıp
jatqan jolğa qarağan boyı. Al Gvendur yeke közen qızdan sonda da ayırar
yemes.
Aqırında qız moyın burıp, buğan sonşalıqtı öktem menmendekpen
jerkeneşte qaradı. Gvendur beyne ber onıñ jeke basın qorlağan adam
seyäqtı körende. Söytep tım salqın sarınmen ün qattı:
- Sen nege Amerikağa ketpey qalğansıñ?
- Men sol tüne parohodqa jetep ülgere almadım, keşegep qaldım.
- Al sodan keyenge parohodpen nege ketpedeñ?
- Meneñ mınaday at satıp alğım kelde.
- At satıp alğım kelde?..
Jeget batıldana tüste de bılay dede:
- Men senemen kez bolıp, tabısqannan keyen osında jürep te täuer adam
bola alatın şığarmın dep oyladım.
- Qañğıbas neme! - dede qız.
Jegetteñ boyın aşu-ıza kernegendey sezem payda bolıp, qızarıp kette.
Älgendege külkeseneñ eze de qalmadı. Tek üsteñge yerne zorlana qaltırap,
dereldey berde.
- Men qañğıbas yemespen! - dep ayqaylap jeberde ol - Men sağan munı
däleldeymen! Sen äle meneñ kem yekenemde beleten bolasıñ!
- Yeger sen oyıña alğan armanıñdı jartı jolda qaldırıp ketken
bolsañ, onda nağız qañğıbas jansıñ. Qañğıbastıñ tap özeseñ! Şöp basın
sındırmaytın jalqausıñ! Qoyan jürek qorqaqsıñ! İä, su jürekseñ! Meneñ
sağan köz qiığın salğanım uyat-aq. Al söylesep turğanım odan sayın
masqara!
Gvendur ber adım keyen şegende. Onıñ közenen ot şaşıradı. Qızdıñ
qılığına qaray bul da qalıspay menez körsette:
- Osıdan qara da tur. Bez de tap Redsmiridege seyäqtı, bälkem, tepte odan
da jaqsı, odan da körkem üy salıp alatın bolamız.
Qız buğan murnınan meñgerlegen jerkeneşpen külde de qoydı.
- Sender, Redsmiridegeler, - dep, tağı da ayqaylap jeberde Gvendur, bezdeñ bäremezde de ayaqtarıñnıñ astında taptap tastamaq bolasıñdar! İä,
solay dep sanap keldeñder, solay dep äle de oylaysıñdar! - Jeget qaytadan
jaqın kelep, judırığın tüye qızdıñ tumsığına taqap, ızalı ses
körsette. - Men senderge köresene körsetemen!
- Meneñ senemen söyleskem de kelmeyde, - dede qız. Mazamdı almay,
joğal äre!
- Berneşe jıldan soñ men Jazğı mekenneñ nağız iese bolamın. Bay
şaruağa aynalamın. Seneñ atañ seyäqtı düreldeymen. Bälkem, odan asıp
ketken bay bolarmın! Mene, sonda köreseñ mene!
Qız auzındağı tütende döñgelengen saqina tärezde yetep sırtqa
şığardı. Közen sığırayta tüsep, jegette basınan ayağına deyen jügerte
şolıp şıqtı.
- Meneñ äkem köp uzamay bükel yelde bilep-tösteyten boladı. - Ol yende
közen badırayta aşıp, yeñkeye tüste de, beyne ber qauep-qaterge tolı qoqanloqqı jasap qorqıtqanday tür tanıttı. - Beldeñ be, bükel İslandeyäğa
bilek jürgezede, bükel yelge bilek jürgezede!
Gvendur ber türle ürpie qalğanday közen tömen tüserde.
- Sen mağan bügen nege osınşa qatıgez bola qaldıñ? Meneñ Amerikağa
sağan bola barmay qalğanımdı özeñ de jaqsı beleseñ ğoy. Sen mene
şınımen süyeten şığarsıñ dep oylap qalıp yedem.
- Sen aqımaq yesekseñ! - dede qız. - Yeger sen Amerikağa ketep qalğanıñda
onda, bälkem, azdap süygen de bolar yedem. - Däl osı kezde qızdıñ oyına ber
tapqır jauap sap yete qaldı. - Äserese sen munda qaytıp oralmaytın
bolğanıñda! Oy, äkem kele jatır. Qarañdı batır yende! - Qız
papirosınıñ tübertegen jol boyındağı şuqırğa laqtırıp jeberde.
- Sen bereumen äñgemelesteñ-au deymen, qızım? - dede İngolv
Arnarson. - Juğımdılıq - jaqsı qasiet.
Äkese maşinağa otırğan boyda sigareten tutattı.
- Mına jeget osı hutordıñ turğını, - dede qız. - Bul Amerikağa ketpek
bolğan yeken, beraq...
- Ä, bul sol jeget yeken ğoy, - dede alting deputatı, starterde basa
berep. - Bala, Amerikağa ketep qalmay, öte durıs estegen yekenseñ. Bezge
osında, öz otanımızda küreseten qiınşılıqtar da jetep artıladı. Bezge
qajımay-talmay küresu kerek, qalay da jeñep şığu qajet. Özeñneñ tuıpösken jereñe degen senemeñ bolsın - yetken yeñbegeñ sonda ğana janadı. Bäre
İslandeyä üşen! Aytpaqşı, seneñ jasıñ qanşada?
Gvendurdıñ jası äle on jetede ğana yede - saylauda dauıs beruge äle
quqığı joq bolatın.
Alting deputatı munı belgen boyda bul jegetke degen ınta-ıqılasın
berden toqtata qoydı da, maşinanı jürgezeten tetekte tezerek basuğa
tırıstı. Bul onımen qoştasqan belge bergendey ber sausağın abaysızda
qalpağınıñ ber şetene tigezep ülgerde, bälkem, qalpağın jay ğana azdap
tüzetep kigese kelgen de bolar.
Olar jürep kette. Joldıñ şañı burqıray köterelep, berte-berte
şubatıla artta qalıp jattı.
ALPES SEGEZENŞE TARAU
OSE ZAMANĞE POEZİYa
Qanday şielenesep, bılıqqan es bolsa da äyteuer ber rettelep, özenenöze jüyege kelede. Degenmen de buğan köptegen adam qaşan keze kelep, köze
jetkenşe sene bermeyde. Söytep jürep, añsağan armandarımızdıñ qalay
orındalğanın belmey de qalamız. Äserese onday armanğa jetu üşen özemez
yeşnärse jasay qoymağan kezemezde jie-jie solay boladı. Byartur äle
oylanıp-tolğanıp, belgele ber şeşem qabıldaymın degenşe tsementteñ
berneşe tonna alğaşqı parteyäsı aulağa tüserelep jattı. Adam özene layıq
yeñ jaqsı üyde turatın kezem kelep jette-au degen kezde onday üy jer
astınan öze ösep şığa kelgendey nemese aspannan tüse qalğanday boladı
yeken Özemez ne närsege layıq bolsaq, ömer sonıñ bären de op-oñay bere
saladı. Munıñ tek jeke adamdarğa ğana yemes, tutas ber halıqqa da qatısı
bar. Mısalı, keşege soğıstı alıp qarayıq. Ol keyber adamdar men keyber
halıqtardı, olardıñ özdere yeşqanday küş-jeger jumsap, qinalmasa da,
şırqau biekke köterep äkette. İsland halqına yeñ küşte degen kemeñger
sayasi qayratkerlerdeñ özdere jasay aluı yeketalay öte-möte kümände
jaqsılıq ataulınıñ bären de bezdeñ jeremezden jıraq äldeber jaqta ayaq
astınan burq yete qalğan ber ğana alapat soğıs üyep-tögep artığımen bere
saldı. Qaderle adamdar qatarına qosılğan Byartur özeneñ Jazğı mekenende
neşe türle qiın-qıstau jağdaylar bolıp ötkenen moyındauğa beyemdele
bastadı. Nese bar, jamandıq körmey, jaqsılıqqa jete almaysıñ. Beraq yeñ
jaqsısı - bül alaqan jayıp, basqa bereudeñ nesebese yesebenen tamaq
asırap körgen joq. Basqa bereudeñ nesebese - öz yerke özendege, yeşkemge
täuelsez derbes adam üşen barıp turğan qaterle u. Basqa bereudeñ nesebesene
qarap, alaqan jayu - öz yerke özendege, yeşkemge täuelsez derbes jandı şın
mänendege qımbat bostandığınan berjola jurday yeteten berden-ber sumdıq
närse. Ber kezde bereuler Byarturğa sauulı siır sıylamaq bolğan. Beraq ol
öz duşpandarınan sıylıq ala salatın adam yemes. Yeger Byartur sol
siırdı ber jıldan keyen-aq soyıp tastağan bolsa, onıñ sebebe munıñ
aldında neğurlım joğarı, neğurlım abzal mendetterdeñ turğandığında
ğana yede. Bül sol kezdeñ özende-aq aytqan bolatın: bolmaşı närsege bola,
siırdıñ jem-suı üşen aqşa şaşa bereten niete joq yekenen, onday aqşa
bolaşaqta qajet bolatının jasırğan joq. Bälkem, saltanattı saray
salıp aludı oylağan şığar. Yende mene ol tutınu qoğamınıñ dükenende
turıp ta sol oyın ayttı: üy salğan soñ onı salğan seyäqtı yetep salu kerek:
ol yeke qabattı, yeñsele, yekenşe qabatınıñ üstende jäne ber üyşege bar
ğajayıp üy boluı ties. Alayda Byarturdı bul oyınan qaytuğa äzer
könderde - üyde kädemgedey ber qabat yetep salu da jaman yemes, onıñ da
üstende şatırı, astında jer tölese boladı. Sonda ol da üş qabat üyge
aynalıp şığa kelede. Byartur nesie bereten kassadan aqşa aldı. Qurılıs
salınbağan jer uzaq merzemde nesie aluğa kepel bola almaydı dep
sanaladı yeken. Sondıqtan da äzerşe nesie ber jılğa ğana bereleten
bolıptı. Sonday-aq salınatın qurılıs üşen jumsalatın nesie
mölşereneñ alğaşqıda otız payızı kepel retende ustap qalınatını da
aytıladı. Sonıñ özende tutınu odağı tarapınan kepeldek tapsırıluı
şart körenede. Al tutınu qoğamı salınatın qurılıs üşen jumsalatın
nesieneñ yekenşe kezegen alarda tağı da kepel aqşa qaldırudı talap yetede
yeken Sonımen kassa Byarturğa nesieneñ yekenşe bölegen aldağı küzde beruge
keleste. Ol kezge deyen üy tolıq salınıp betue şart. Üy salınıp betkennen
keyen kezdege jumsalatın yekenşe nesie mene, sonda ğana berelede. Bül
nesieneñ yesebenen qurılıs materialdarın alğanı üşen tutınu qoğamına
qaytarıluı ties qarızdar ötelue kerek. Joğarı deñgeydege
qarjıgerlerdeñ oylap tapqan bas qatırarlıq kürdele mehanizme, mene,
osınday yede. Osınday qızmet gürleren körsetpek bolğanı üşen hutor
turğını Byartur saylauda İngolv Arnarson Younsson üşen dauıs berde.
Öytkene ol halıq üşen asa mañızdı mäselelerde altingte talqılap şeşu
kezende bulardıñ senemde ökele retende qatısuı kerek. Tutınu qoğamınıñ
ökele altingke tağı müşe bolıp ötte. Söytep köpester qauımına
yeseñgerete auır soqqı berelde.
Yende tutınu qoğamınıñ ökele üşen dauıs bergender mäz-meyram bolıp,
şattıqqa bölende, al bank direktorı üşen dauıs bergenderdeñ
unjırğaları temen tüsep, ölerdey ökenumen boldı. Öytkene, berenşeden,
bankteñ ergetası qattı şayqalıp, jağdayı naşarladı, yende onıñ kezkelgen uaqıtta bankrotqa uşırauı äbden mümken: al, yekenşeden, bank
direktorın jaqtauşılar Redemiri qojayındarına aşıqtan-aşıq jau
bolıp şığa kelde. Öytkene özdereneñ bastarına özdere telep alğan qiın-
qıstau qaterle jağday tua qalğan kezde bular yendege jerde kemnen kömek
küte almaq? Osınıñ bäreneñ üstene, şeteldekterdeñ ber-beremen odan äre
soğısa beruge murşaları qalmağan bolıp şıqtı. Sondıqtan da yendege
jerde auılşaruaşılıq önemdereneñ bağası kez kelgen minötte kürt
tömendep ketkele tür.
Üydeñ ergetası qalanatın qazan şuñqır tebeneñ däl üstenen qazıldı.
Burınğı yeske jer üydeñ oñtüstek jağına taman jap-jaqın. Tas
qalauşılar, ağaş ustaları kelep, jertöleneñ qurılısın berden bastap
jeberde. Jertöle yete tamaşa bolıp şıqtı. Jumıs ber apta boyı
toqtatılğannan keyen turğın üy qabatınıñ qabırğaları şuğıl türde
qalana bastadı. Onda tort bölme jäne as üy boladı dep josparlanğan.
Yendege jetpey turğanı jas balalar ğana. Aulada asır salıp, tınım
tappay, sekerep oynap jüreten kep-keşkentay, är närsene beluge qumar
balalar - aulanıñ säne ğoy. Ber kezde, osında qoy qoranıñ qabırğaları
qalana bastağan kezde asır sala ulap-şulap, oynap jürgen jas balalar
qanday süykemde yede. Qazer munda sol kezdegeden de qızıq bolar yede.
Öytkene qızıqtı närse öte kop - ağaş pen betonnıñ iese burqıraydı,
tars-turs soğılğan balğalardıñ üne men beton aralastırğış
qondırğılardıñ u-şuı qulaq tundıradı. Jümısşılar da, maşinalar
da, attar da kop. Qum men kiırşıq tas tau-tau bolıp üyelep jatır.
Burınğı kezde terezeneñ közdere yeke qabat yetep salınbauşı yede, temerbeton degeneñ de qoldanılmaytın. Üydeñ qabırğaları qarapayım täselmen
qalana salatın, beraq öte qalıñ bolatın. Peşen şabılatın kez kelgende
üydeñ şatırın qalau men töbesen jabu ğana qaldı. Buğan deyen aqşa da
tausılıp betken yede. Byarturdıñ qalağa baruına tura kelde - nesie bereten
kassadan tağı da qarız alu kerek boldı. Beraq bül kezde İngolv Arnarson
astanada jür yede. Kassa Byarturğa nesie beruden üzelde-keselde bas tarttı qalğan nesieñde tek küzge qaray ğana ala alasıñ degende ayttı. Köktemde
tutınuşılar qoğamında üydeñ töbesen jabatın şifer men terezelerge
köz salatın äynekter joq bolatın. Öytkene üy saluşılar öte köbeyep
ketkendekten onday materialdar tepte de jetespeyten. Düken yende terezege
köz salatın äynekterdeñ kezekte parteyäsın aldağı jıldıñ jazında, al
şiferde sodan soñ, küzde kütep otırğandarın ayttı. Ondağılar "Küzde
qoydıñ bağası qanday bolatının belude kütetenderen de jasırmadı.
Söytep Byartur bastap jebergen üydeñ qurılısı jaz boyı toqtap qaldı.
Qara jolmen arı-bere ötken-ketken jolauşılarğa bül üydeñ qurılısı
beyne ber közge şıqqan süyeldey öte siıqsız körende. Olar bül jerde
jarasımdı jaylı üy jasıl jelekke bölenep turatın şığar dep
oylaytın. Yende mene äldeber düley dauıldan keyen qirap qalğan
üyendelerdeñ jiıntığına uqsas jupını üydeñ süldere ğana turğan qoraş
körenesteñ kuäse boluda. Alayda Byartur yende bül üydeñ qurılısın betere
almay, osılay qaldıratın şığar dep oylağandar qattı qatelesken yede.
Osıdan ber jıl burın ayaqtalğan soğıs küzge qaray bağanı burınğıdan da
şarıqtata qımbattatıp jeberde. Munday bağanı İslandeyäda burın-soñdı
yeşkem körmek tügele, yestegen de yemes. Küzdegüne Äyelder odağınıñ astanada
ötken ber jinalısında Redemiriden barğan frudıñ dualı auzınan
şıqqan "İslandeyä şarıqtap kökke köterelgen yel" degen qanattı söze bükel
yelge tarap kette.
Ber qoydıñ bağası yelu kronağa deyen jette. Astanalıq gazetter
şarualardıñ burınğı jäne qazerge mädenieteneñ artıqşılığın teldere
jetkenşe asıra madaqtaumen boldı. Şarualardıñ oğan tekeley özdere
qosqan ülesene ülken män berelde. Byartur kassadan tağı da aqşa aldı.
Ağaş materialdarı, terezege köz salınatın äynek, üydeñ töbesen jabatın
şifer jetkezelde. Jümısşılar da kelterelde. Küzge qaray jaña üydeñ
töbese jabıldı. Sırttan qarağanda üy dayın bolıp qalğan seyäqtı
körende. Alayda şatırdı yende jauıp bola bergende jäne ber qırsıq kez
boldı: desyatnik jertöleneñ qabırğaları berneşe jerenen jarılıp
turğanın mälemdede. Bül, onıñ oyınşa, jer astı dümpueneñ saldarı
körenede. Beraq Byartur biılğı jazda yeşqanday da jer selkenese
bolmağanın aytıp, onıñ pekeremen kelespede.
- Koreyäda jer selkenese boldı ğoy, - dede desyatnik. - Jalpı alğanda
onday jarılğan jerlerden keleten qauep-qater joq - olardı jay sılaqtıñ
özemen-aq op-oñay betey salamız.
Onday jarıqtarı bola tursa da üy iese bül ğimarattıñ keleşektege
ğajayıp körenesteren köz aldında maqtanışpen süysene yelestetuden raqat
sezemene bölenep jürde. Oğan qayta-qayta süysene qaraudan jalıqpaydı,
özene-öze äldeber närselerde aytıp küber-küber yetumen boldı.
Taudağı qoylardı jinap, aydap qaytqan sapardan keyen Byartur balası
men yekeue yeke salt atqa menep, Fordqa barıp qaytpaq. Üydeñ qurılısı
üşen äle de tolıp jatqan usaq-tüyek närseler kerek yeken. Byartur jol
boyı ün-tünsez kele jattı. Al ien dalanıñ şığıs jaq şetene jete
bergende Gvendurğa mınaday suraq qoydı:
- Köktemde sen Austa meneñ öleñderemde änşeyen süykey salğan naşar
närseler dep ayttı degen joq pa yedeñ?
- İä, onıñ osı tärezde ber närse aytqanı ras bolatın, - dep jauap berde
Gvendur.
- Sonda qalay, onıñ dostarı qazerge jañaşa poezeyänı jaqsı köre me
yeken?
- Solay-au deymen, - dede balası. - Ol äldeber jas aqınmen nekelesken
körenede.
- Jaraydı. Öleñde qazerge aqındar seyäqtı jazudıñ tük te qiındığı
joq, - dede Byartur. - Laqıldağan qusıq seyäqtı aqtara berede. Eşke
ırğaqtan jurday. Tek soñğı sözdere uyqassa boldı.
Gvendur öze öleñ jaza almaytın. Sondıqtan da yeşteñe dep jauap
qatpadı.
Az ğana ünsezdekten soñ äkese bılay dede:
- Yeger sen qalada Austa Soullilyanı tağı da kezdestere qalsañ, meneñ
qazerge jaña poezeyä täselemen jazılğan üş şumaq öleñemde oqıp ber. Ol
oylap jürgen şığar: men jañaşa öleñ jaza almaydı dep. Tıñdap körsen
qane!
- Men ol öleñde jattap ala alsam, - dede Gvendur.
- Jattap almay, nese bar?! Nebarı üş şumaq öleñde jattay almaymın
degen sözeñde budan bılay yeşkemge yesettere körme! - Byartur öz eşenen
äldeber närselerde küber-küber yette. - Bül soğıs turalı üş şumaq öleñ yede:
Bul dünie ajal tökte
On million adamğa –
Ölem dämen tattı bäre.
Onda meneñ esem qanşa –
Jolı bolsın, ketsen äre!
Taudağı alıp jartastardıñ
Janındağı jekpe-jek
Sumdıq yede surapıl,
Köktemge gül taptalğanda
Tabılmadı qayırımdı tere jan,
"Qoy!" dep ayta alatın tek ber aqıl.
Sodan bere jırlarımnıñ näre joq,
Yeñbegem - yeş, tuzım - sor,
Ümet yetken quanışım äre joq!
Aqşa, mülek, dünie - baylıq
Yende mağan qajet yemes, özeñ bel,
Öz üyemde öspegen soñ lala gül!
- Oğan özeñ barıp, oqıp bergeneñ jaqsı bolmas pa yede? - dep suradı
Gvendur.
- Meneñ özem? - dep tañ qaldı äkese. - Joq! Meneñ onday adamdardı
körgem de kelmeyde.
- Qanday adamdardı?
- Meneñ senememnen şıqpay, aldap ketken adamdardı! Onday
adamdardıñ özdere kelep, ayağıma jığıla keşerem surasın Al meneñ
olardıñ aldında bas urıp, keşerem suraytın jayım joq. Onıñ üstene, dep, qosıp qoydı Byartur, - meneñ Austağa yeşqanday da tuıstığım joq.
Üş qaynasaq, sorpamız qosılmaydı.
- Bäreber oğan seneñ barıp şıqqanıñ durıs bolar yede, - dede jas jeget,
oz aytqanınan qaytpay. - Ärine, Austağa qiın tietenene kümändanbaymın.
Onı yekeqabat bolıp qaldıñ dep, üyden quıp jebergen özeñ yedeñ ğoy.
- Meneñ kemde quıp jebergenemde seneñ jumısıñ bolmasın! Özeñde
quıp jebermegeneme tağdırıña riza bolıp, şükerşelek yet. Yeger sen ädepsez
qılıq körsete bereten bolsañ, sene de quıp jeberuden tayınbaymın.
- Al sen Austağa kerep şığatın bolsañ, ol beyşaranıñ quanıp
qalatını sözsez.
Byartur atınıñ tezgenen tez julqıp selkede de, bılay dep jauap qattı:
- Joq, men közemneñ teresende oğan yeşqaşan da barmaymın, tepte ayaq
baspaymın. - Sodan soñ azdap ünsez qaldı da ulına onıñ iığınıñ üstenen
moyın bura qarap, bılay dede: -Yeger men öle qalsam, sen oğan sälem ayt:
mene jerleuge kelep qaytsın - topıraq salsın.
Austa Soullilya tayauda ğana Sandeyrdege küyeueneñ üyene köşep barğan
yede. Ol şağın ğana üy bolatın. Onı üy dep aytudan göre töbese
gofrirlengen qañıltır temermen jabılğan jertöle deuge köberek keleten.
Ol Ortalıq Afrikada turatın zäñgelerdeñ laşıqtarına uqsaytın. Tereze
aldındağı tabanşa taqtada qumıra retende qoyılğan tot basqan yeke
qañıltır ıdıstıñ bereuende äldeber gül ösemdegeneñ sabağı joğarı
umtıla tüsep, ömer süru üşen jantalasa küreseten tärezde. Bölmede yeke
kereuet tür: bereue - Austa men küyeueneñ, al yekenşese qart yeneseneñ kereuete.
Üy iese osı kemper yeken Balası jumıssız jürgen körenede. Austa
Soullilya enesen kädemgedey jılı jüzben qarsı aldı. Beraq onıñ sol köze
oñ közene qarağanda yedäuer badırayıp ketkendey körende. Öñe bop-boz,
jüdep ketepte. Burınğısına qarağanda munı yedäuer jatırqap qalğanday
ma qalay? Auırıp bülengen tesen juldırıp tastaptı, ornı üñereyep tür.
Ol enesemen şüyerkelesep söylese qoymadı. Onıñ Amerikağa nege barmay
qalğanın da surağan joq. Şaması, onday alıs sapardan bas tartuda turğan
tañ qalarlıq yeşteñe joq dep oylasa kerek. Öytkene Amerika kemde bolsa
da jarılqay qoyadı degenge onşa ilanbaytın. Gvendur onıñ yekeqabat
yekenen berden bayqadı. Austanıñ süyrektey uzın sausaqtarınıñ, ondağı
ömerlek küşteñ moldığına süysene qaradı. Beraq sonımen qatar yeke iığı
quşiıp, arıqtap ketkenen, qurğaq jötelden qinalıp jürgenen de bayqadı.
- Sen, nemene, suıq tigezep alğansıñ ba? - dep suradı Gvendur.
Austa suıq tigezep almağanın ayttı. Beraq osı ber qu jötelden qutıla
almay jür yeken. Tañerteñ qaqırğanda qan tükeretenen de jasırğan joq.
Gvendur yende onıñ nekese resmi türde qaşan qiılatının suradı. Beraq
Austa bül jolı aldağı bolatın üylenu toyı turalı köktemde Byarturdıñ
ulına aytqanındağıday, ber jas aqınğa turmısqa şığatın boldım dep
habarlağan kezendegedey maqtanış sezdere qoyğan joq.
- Meneñ qalay turıp jatqanımdı beludeñ kemge kerege bar? - dede ol
- Bügen tañerteñ äkem özeneñ sağan arnağan üş şumaq öleñen oqıp ber
dep ämer bergen yede. Sonı oqıp bersem, qaytede?
- Qajete joq, - dede Austa. - Men üşen tük te qızıq yemes.
- Meneñ oyımşa, oqıp bergenem artıq bola qoymas, - dede de, Gvendur
üş şumaq öleñde tügel oqıdı.
Austa tıñdap şıqtı. Tıñdağan sayın jüze jılıp sala berde, öñe de
jumsara tüste. Yende bolmasa yeñerep jılap jeberuge säl-aq qaldı. Älde ıza
bolıp, bulqan-talqan aşu şaqırar ma yeken? Beraq yeşteñe demede. Oyında
ne bolsa da jüregene tas tüyen yetep tüyep aldı da, teres burılıp kette.
- Jañadan salıp jatqan üyemezdeñ töbesen jauıp ülgerdek, - dede
Gvendur. - Küzge qaray kerep alamız.
- Solay ma yede? - dede Austa. - Al meneñ oğan qatısım qanşa?
- Äkemneñ osı üyge baylanıstı öz josparınıñ boluı tepte de ğajap
yemes, Yeger sen qaytıp baratın bolsañ, ülken ber bölmene sağan beretenene
kämel senemdemen.
- Men be? - dep suraq qoya jauap qattı. Austa basın keudesenen tez
köterep aldı da, maqtanışpen bılay dede: - Men özemde jan-tänemen
süyeten talanttı jas aqınmen nekelesep qoyğan adammın!
- Degenmen de seneñ bezge kelgeneñ durıs bolar yede, - dede Gvendur.
- Sen sonda mene özemde jan-tänemen süyeten adamdı berjola umıtıp,
tastap kete aladı dep şınımen-aq oylaysıñ ba?
Peşteñ janında manadan bere turğan kemper osı kezde sözge aralaspay
qala almadı:
- Olay bolsa, sen meneñ beyşara balama nege az da bolsa
qayırımdılıq jasamaysıñ? Sen üyde bolğan kezeñde sorlı balağa kün
körsetkende qoydıñ ğoy!..
- Öterek aytasıñ! - dede aşu-ızağa bulıqqan Austa, kemperge jalt
qarap. - Men onı öte jaqsı köremen, süyemen. Bül düniede odan artıq
süyeten yeşkemem joq. Basqa bereulerdeñ közenşe seneñ munday sözder aytuğa
qanday quqığıñ bar? Mene oğan qatalsıñ, kün körsetpeyseñ degeneñ qay
sasqanıñ? Uyat qayda?! Men oğan şamadan tıs artıq qamqorlıq jasap
jürmen! Meneñ qursağımdağı näreste onıke yemes dep aytıp körşe qane!
Teleñde kesep alayın seneñ! Al yeger Jazğı mekenneñ iese Byartur menen
keşerem surau üşen jer bauırlap, yeñbektep kelep, ayağıma bas ursa da oğan
eşem jılımaydı. Onıñ mağan jasağan zulımdığında şek joq. Jarıq